áp Dụng Lý Thuyết Trò Chơi Trong Bóng đá

Người xưa có câu: "Biết mình biết người, trăm trận không thua“. Câu châm ngôn đó hàm ý rằng, khi có sự tác động qua lại giữa hành vi của bạn và người khác, thì thông minh nhất là đặt mình vào vị trí của đối tác mà quyết định cách ứng xử.Để biết mình cần làm gì, bạn phải tự lý giải xem những đối tác của mình đang định làm gì hoặc sẽ có phản ứng gì? Mục tiêu của họ là gì? Họ có những sự lựa chọn nào? Trên cơ sở những suy luận đó, cách gì là tốt nhất cho bạn hành động? Lý thuyết trò chơi (game theory) cung cấp một cách nhìn hệ thống cho việc trả lời những câu hỏi có tính chiến lược như vậy. Bài dịch này giới thiệu một ví dụ sử dụng lý thuyết trò chơi vào nghiên cứu chiến thuật bóng đá, nhân dịp worldcup-2002 đang là tâm điểm chú ý của mọi người.

Những con lợn biết suy đoán: Hai con lợn, một to, một nhỏ, được thả vào trong cùng một chuồng. Mỗi con đứng ở một đầu chuồng, tại đó có một cái van, khi bị nhấn, nó đẩy thức ăn ra ở phía đầu khác. Do đó, con lợn nhấn van sẽ phải chạy qua bên kia, nhưng khi tới nơi, con lợn khác đã chén gần hết thức ăn. Con lợn to luôn luôn áp chế con lợn nhỏ nếu chúng tranh ăn ở cùng một chỗ. Giả sử các con lợn thông minh như những lý thuyết gia về trò chơi, con lợn nào sẽ nhấn van?

Để cho cụ thể, ta hãy giả sử rằng tổng cộng chỉ có 6 đơn vị thức ăn. Nếu con lợn nhỏ nhấn van, thì con lợn to sẽ chén sạch cả 6 đơn vị; trong khi nếu con lợn to nhấn van, thì con lợn nhỏ sẽ kịp chén được 5 trong số 6 đơn vị thức ăn trước khi con lợn to đến, đẩy nó sang một bên. Để xét hết mọi tình huống, giả sử rằng nếu cả hai con lợn cùng nhấn van - một tình huống hiếm hoi - thì cả hai con lợn sẽ cùng đoạt được 3 đơn vị thức ăn. Cuối cùng, giả sử rằng việc nhấn van rồi chạy đòi hỏi một số cố gắng, tương đương với một nửa đơn vị thức ăn, trò chơi được tóm tắt bởi cái bảng dưới đây (với con số bên trái trong mỗi dấu ngoặc chỉ số lượng thức ăn của con lợn nhỏ, và số bên phải là số lượng thức ăn của con lợn to):

Để giải trò chơi này, chúng ta hãy phú cho lợn khả năng tư duy.

Trước tiên, hãy xem con lợn nhỏ sẽ nghĩ gì: "Nếu con lợn to nhấn van, thì (đọc theo cột thứ nhất) mình sẽ được 5 (nếu không nhấn van) và chỉ được 2,5 (nếu nhấn van). Mặt khác, nếu mình đoán là nó không nhấn van, thì (đọc theo cột thứ hai) mình sẽ chẳng có gì (nếu không nhấn van) hoặc sẽ bị thiệt -0,5 (nếu nhấn van). Trong bất cứ hoàn cảnh nào, tốt hơn cả là mình không nên nhấn van".

Con lợn to có thể cũng trải qua những suy luận như vậy: "Nếu mình đoán là con lợn nhỏ không nhấn van, thì (đọc hàng thứ nhất) tốt hơn cả là mình nên nhấn van, vì còn được 0,5 hơn là không có gì. Mặt khác, nếu mình nghĩ là nó sẽ nhấn van, thì (đọc hàng thứ hai) tốt hơn cả là mình không nhấn và chén sạch cả 6 đơn vị, hơn là 2,5 nếu mình cũng nhấn van".

Khác với con lợn nhỏ, phản ứng tốt nhất (best response) cho con lợn to là khác nhau tuỳ thuộc vào việc nó đoán đối thủ của nó sẽ làm gì. Để khắc phục tình trạng không xác định này, con lợn to phải đặt nó vào vị trí của con lợn nhỏ, và nhận thấy rằng, trong mọi trường hợp, con lợn nhỏ luôn chỉ có một cách ứng xử tốt nhất: không nhấn van. Do đó, vì lợi ích của mình, con lợn to sẽ phải nhấn van và chạy sang đầu bên kia để có được 0,5.

Yếu, trong hoàn cảnh như vậy, là thế mạnh. Cũng phải nói luôn rằng, các nhà nghiên cứu hành vi động vật đã làm những thí nghiệm như vừa mô tả. Trong phần lớn các cuộc thử nghiệm, con lợn to thực sự là con duy nhất nhấn van. Dĩ nhiên là khó ai mà tin được rằng các con lợn có khả năng tư duy. Nhưng dù gì đi nữa, kết quả diễn ra đúng y như thể là chúng có khả năng đó.

Bây giờ nói chuyện bóng đá. Ai cũng biết, chiến thuật phòng thủ phản công là chiến thuật nguy hiểm nhất. Hầu hết các đội bóng (kể cả những đội bóng rất mạnh) khi đã dẫn trước 1-2 bàn, đều áp dụng chiến thuật này. Nguyên nhân là vì, khi bạn tổ chức tấn công, tuy là hi vọng tạo ra cơ hội ghi bàn cho đội mình, nhưng đồng thời cũng tạo cơ hội ghi bàn còn lớn hơn cho đối phương (chơi phản công). Bên đang bị thua, bắt buộc phải tấn công, dù biết có thể sập bẫy phòng thủ phản công bất cứ lúc nào. Bên thua không có quyền lựa chọn chiến thuật "phòng thủ phản công", một chiến thuật có hiệu quả cao nhất.

Giả sử có hai đội bóng đá Mạnh hơn và Yếu hơn (không đáng kể). Đội yếu hơn sẽ hành xử như con lợn nhỏ, quyết tâm không chủ động tấn công. Đội mạnh hơn bị dồn vào thế buộc phải tấn công (vì họ không thể chấp nhận hai đội cùng phòng thủ và hoà 0:0). Như vậy, hành động của đội mạnh hơn rất giống hành động của một đội bóng đang bị dẫn điểm (và cũng giống hành động của con lợn to). Họ không có quyền lựa chọn chiến thuật phòng thủ phản công. Giống như các đội đang thua dồn lên tấn công có thể bị thua thêm, các đội mạnh hơn khi tấn công cũng có thể bị sập bẫy phản công bất cứ lúc nào.

Chính điểm này đã làm cho bóng đá hấp dẫn thêm rất nhiều. Đội bóng có thực lực yếu hơn có nhiều lựa chọn chiến thuật hơn (muốn tấn công hay phòng ngự tuỳ ý), trong khi đội bóng mạnh hơn chỉ có một lựa chọn chiến thuật duy nhất là tấn công (giống như những đội đang thua). Lợi thế này của các đội yếu đã cân bằng lại cơ hội giành chiến thắng của các đội bóng, nó giải thích tại sao bóng đá lại có quá nhiều bất ngờ (đội yếu hơn thắng) như chúng ta thường chứng kiến.

Senegal thắng Pháp, Mỹ thắng Bồ Đào Nha... là minh chứng cho triết lý này; ngay cả trận Anh-Achentina, Anh chỉ giữ bóng khoảng 20% thời gian trong hiệp 2, nhưng cơ hội một mình Micheal Owen tạo ra vẫn nhiều hơn 7 cầu thủ tấn công của Achentina cộng lại. Hai ứng cử viên hàng đầu là Pháp và Achentina hoàn toàn có thể không qua nổi vòng 1 là những bất ngờ có thể giải thích được.

Bóng đá cũng như cuộc sống, không đơn giản đến mức cứ mạnh là phải thắng, cứ yếu là phải thua. Bản thân tôi cho rằng yếu tố may rủi là quan trọng nhất. Người ta thường nói "cái may chỉ đến với những người mạnh hơn", còn tôi tin rằng "người gặp may sẽ mạnh hơn".