Nguyễn Đình Thi với "Người Hà Nội"

Năm 1972, tôi công tác tại một đơn vị Thanh niên xung phong, toàn những chàng trai, cô gái Hà Nội chính gốc trên con đường Trường Sơn phía Hạ Lào. Vào buổi chiều đầu tháng 10, trong hang núi lạnh lẽo, anh chị em tổ chức buổi văn nghệ đặc biệt kỷ niệm ngày Thủ đô giải phóng.

Trong tiếng bom dội, tiếng pháo bầy cấp tập từ xa, trong tiếng mưa và rừng cây ào ào trút lá, những gương mặt xanh xao ngồi sát bên nhau cùng hát bài ca Người Hà Nội. Tiếng hát vang vọng trầm hùng và thoáng một chút buồn buồn xa vắng đến nao lòng. Họ là người Hà Nội hát về Hà Nội đang đánh nhau với giặc.

"Hà Nội cháy khói lửa ngợp trời, Hà Nội hồng ầm ầm rung. Hà Nội vùng đứng lên, Hà Nội vùng đứng lên".

Năm ấy từng tốp máy bay B52 đang điên cuồng trút bom xuống Hà Nội yêu quý. Có những ngày, những đêm Hà Nội đỏ rực trời những quầng lửa. Những gương mặt đầm đìa nước mắt đang ở giữa chết chóc đau thương mà nhớ, mà thương, mà hát về Hà Nội đang bị tàn phá.

Đêm ấy cả đơn vị ra mặt đường. Bom nổ rung vách núi, rừng cây cháy khét lẹt. Những cô gái, chàng trai Hà Nội ngã xuống trên môi còn phảng phất nụ cười của ngày về. Họ nằm lại vĩnh viễn giữa rừng lạ ào ào lá đỏ, họ nằm lại với tình yêu: Anh yêu em như yêu đất nước/Vất vả đau thương tươi thắm vô ngần.

Tôi được sống với bài hát "Người Hà Nội" của anh Nguyễn Đình Thi như thế đó. Dù tôi được nghe bài hát ấy rất nhiều lần, ở nhiều thời điểm khác nhau và dưới ánh đèn sân khấu rực rỡ sang trọng với những giọng ca sáng giá lừng danh, nhưng tôi không bao giờ quên được tiếng hát của các chàng trai, cô gái Hà Nội ngày ấy. Tiếng hát của họ cứ ám ảnh tôi suốt mấy chục năm trời. Tôi thương họ không có được ngày trở về Hà Nội, tôi thương họ không còn được nhìn thấy:

"Quanh co chen quanh rộn ràng Đồng Xuân, xanh tươi bát ngát Tây Hồ. Hàng Đào ríu rít Hàng Đường, Hàng Bạc, Hàng Gai".
Máu của những người con Hà Nội hồng tươi đã tưới xuống trên những con đường Trường Sơn dẫn về Nam, dẫn đến chiến thắng.

Hơn hai mươi năm sau, trong một căn phòng nhỏ ấm cúng nằm trên đường Nguyễn Du, anh Nguyễn Đình Thi kể cho tôi nghe về lai lịch bài hát "Người Hà Nội".

…Buổi chiều tối ngày 19-12-1946, anh và anh Trần Huy Liệu được lệnh rời Hà Nội (lúc này anh Thi đang là Tổng thư ký Hội văn hoá cứu quốc). Hai người đi trên một chiếc xe con xuôi về phía Hà Đông, đến ngã Tư Sở thì đèn điện phụt tắt, cả Hà Nội cháy bùng lên vì đạn pháo và lửa, lửa đỏ ngợp trời. Hà Nội rung chuyển vì tiếng đại bác của giặc Pháp và đạn pháo bộ đội ta đánh trả. Hà Nội đang cháy ngùn ngụt sau lưng anh, anh ngoái lại nhìn Hà Nội của mình mà nghẹn ngào thương trào nước mắt. Anh và anh Trần Huy Liệu đều im lặng không ai nói với nhau lời nào nhưng lòng cùng cháy bỏng vì Hà Nội.

Đến Hà Đông anh Trần Huy Liệu đi tiếp cũng tại đây đồng chí Trường Chinh trao cho anh Thi lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Hồ Chủ tịch và căn dặn anh vế gấp Hà Nội trong đêm nay để kịp trao cho Ủy ban kháng chiến Hà Nội, sau đó anh cần về làng Sét, tìm cơ quan báo Cứu quốc mặt trận thủ đô. Anh Thi tất tả ngược trở về nơi góc trời đang cháy đỏ.

Hàng trăm, hàng vạn người, già trẻ bồng bế nhau đi tản cư. Những dáng người xiêu vẹo những đôi mắt đỏ hoe cứ ám ảnh anh mãi trên con đường quanh co trở về Hà Nội. Đi bộ đến nửa đêm thì anh kịp trao lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Hồ Chủ tịch cho Ủy ban kháng chiến Hà Nội và bốn giờ sáng anh mới về đến cơ quan báo đóng ở làng Sét, gặp anh Thép Mới tại đó.

Sáng hôm sau lời kêu gọi ấy vang lên trong lòng Hà Nội đổ nát: "Hỡi đồng bào toàn quốc. Chúng ta muốn hòa bình, chúng ta phải nhân nhượng. Nhưng chúng ta càng nhân nhượng thực dân Pháp càng lấn tới chúng quyết tâm cướp nước ta một lần nữa. Không! Chúng ta thà hy sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ".

Ấn tượng dữ dội ấy không bao giờ phai mờ trong lòng anh Nguyễn Đình Thi. Là một nghệ sĩ lớn đa tài, nhưng cái tâm của anh luôn luôn hướng về điều thiện có tính nhân bản cao . Chính vì thế mà ngay từ năm 16, 17 tuổi anh đã có những tác phẩm triết học viết về Cant, Descartes...

Hà Nội cháy, Hà Nội ầm ầm rung cùng dòng người tản cư vò xé trái tim anh mãi mãi.

Thế rồi trước Tết 1947, Trung đoàn thủ đô bị vây chặt ở Liên khu I, giặc Pháp đã đánh xuống vành đai Hà Nội.

Một hôm anh Thép Mới về một cơ sở của báo đóng ở làng Khúc Thụy, bên bờ sông Nhuệ, Hưng Yên. Báo Cứu quốc chuẩn bị ra số Tết để gửi vào tặng bộ đội Hà Nội. Anh Thép Mới "đặt" anh Nguyễn Đình Thi làm một bài hát để tặng chiến sĩ ta...

Những kỷ niệm cũ lại hiện về và trong một ngôi nhà của người Hà Nội tản cư còn sót lại cây đàn piano. Anh ngồi xuống gõ từng nhịp một. Như một sức mạnh kỳ bí dòng nhạc tuôn chảy cùng lòng người: "Hà Nội cháy, khói lửa ngợp trời. Hà Nội hồng ầm ầm rung. Hà Nội vùng đứng lên, Hà Nội vùng đứng lên. Sông Hồng réo. Thét lên xung phong căm hờn sôi gầm súng. Bùng cháy khắp phố ta ơi. Vùng lên chiến sỹ ta ơi. Trời Hà Nội đỏ máu…".

Cứ thế dòng nhạc tuôn chảy như một dòng thác. Bài hát "Người Hà Nội" ra đời như thế đó. Và chính anh trong cái phút xuất thần ấy không biết bài hát của mình trở thành bất tử.

Bộ đội ta hát trong lòng Hà Nội đang đánh nhau dữ dội, bài hát thúc giục những đứa con của Hà Nội giữ từng tấc đất đượm thấm máu hồng tươi.

Bài hát vang xa, là niềm tự hào của người Hà Nội. Từ đó đến nay hơn nửa thế kỷ trôi qua nó vẫn là đứa con tinh thần yêu dấu của người Hà Nội.

Ở một xóm nhỏ heo hút trên đồi Phú Thọ, nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát đã viết phối khí cho dàn nhạc dây, một cách tài hoa và độc đáo. Chính nhạc sĩ Nguyễn Xuân Khoát cùng biểu diễn bài hát ấy trong hội nghị Tuyên huấn Trung ương họp ở Đại Từ (Thái Nguyên - 1947).

Bài hát làm ấm lòng biết bao người khắp ba miền về đây. Dòng nhạc và tiếng hát vừa dứt, cả hội nghị vỗ tay ran trời và mắt người nào cũng đỏ hoe.

Hôm đó đồng chí Trường Chinh đến gặp riêng anh Nguyễn Đình Thi và dẫn anh men theo sườn đồi vào trong một xóm nhỏ. Ở đây, anh được gặp Bác Hồ và Người bảo anh hát cho Người nghe bài "Người Hà Nội". Chàng trai trẻ Nguyễn Đình Thi mới 24 tuổi, tự tin đứng hát một cách say sưa bài hát của mình, tiếng hát của lòng mình một cách xúc động trong sáng: "Hồng Hà réo sóng say sưa trông Cha bóng Người mênh mông. Mắt Người sáng láng vàng sao thắm tươi, trán Người mái tóc bạc thêm. Bóng cờ bát ngát ngày vui nước non reo cười trên môi Người".

Trong một đợt tuyên truyền xung phong, anh lại về Hưng Yên, dọc đường gặp nghệ sĩ Thái Ly (lúc này là cán bộ tuyên truyền của tỉnh) Thái Ly vừa đi vừa ôm cây đàn ghi ta vừa hát bài "Người Hà Nội". Hai người đi các huyện dọc đường số 5 - con đường huyết mạch lớn, quân Pháp đang dồn sức đánh chiếm. Thái Ly hát còn Nguyễn Đình Thi lặng lẽ sửa nốt, bổ sung tiết tấu và lời ca... Cho mãi tới năm 1948 giữa chiến khu Việt Bắc bài hát "Người Hà Nội mới hoàn chỉnh".

Tại Festival Berlin 1951, trong đoàn Thanh niên sinh viên Việt Nam có nhạc sĩ Lưu Hữu Phước và Nguyễn Đình Thi cùng đi. Tại Đức, Ban tổ chức Festival đã giúp cho đoàn Việt Nam một dàn nhạc mà những nhạc công là những nghệ sĩ lão luyện từng chơi cho các dàn nhạc lớn.

Nhưng rồi người nhạc trưởng bận túi bụi vì công việc và anh Nguyễn Đình Thi lại đứng chỉ huy dàn nhạc người Đức trình tấu bài hát "Người Hà Nội" của mình, do người Đức phối âm, phối khí...

Bài hát được thu đĩa rồi đó bay sang Pháp, sang các nước châu Âu làm nức lòng kiều bào ta ở nước ngoài.

Kể từ đó đến nay bài hát "Người Hà Nội" không những của người Hà Nội nữa mà trở thành tài sản chung của mọi thế hệ người Việt Nam.

Nguyễn Đình Thi là một nghệ sĩ lớn, một nhà văn hóa đích thực, luôn luôn mang trong tim mình tình yêu vô hạn với Tổ quốc và nhân dân mình, dù cuộc đời và con đường sáng tạo văn học của anh cũng có những lúc khá gập ghềnh anh luôn giữ lương tâm trách nhiệm của người Cộng sản, giữ tư cách của mình hay nói đúng hơn là thái độ sống của mình trước những tác phẩm do mình sáng tạo.

Anh sinh ngày 20-12-1924 tại Luang Prabang (Lào) nhưng chính gốc và nguyên quán là làng Vũ Thạch - Hà Nội.

"Sáng mát trong như sáng năm xưa/Gió thổi mùa thu hương cốm mới/Cỏ mòn thơm mãi dấu chân em/Gió thổi mùa thu vào Hà Nội/Phố dài xao xác hơi may/Nắng soi ngõ vắng/Thềm cũ lối ra đi/Lá rụng đầy...".

Đấy là những câu thơ trong bài "Sáng mát trong" anh viết từ năm 1948 là tiền đề cho bài hát "Đất nước" (1955) - một trong những bài thơ chói sáng của nền thi ca Việt Nam hiện đại.